…Lapidaria mistrzów wciągają

Ryszard Kapuściński Lapidaria 

Na gruncie polskim formę literacką jaką jest lapidarium wprowadził Ryszard Kapuściński w 1990 r. Wydając Lapidarium (jeszcze bez numerka), był przekonany, że to jednorazowa sprawa. Książeczka zredagowana została dla wydawnictwa Czytelnik z rozproszonych drobiazgów literackich (nawet z lat 70.), ulotnych wrażeń, notatek i szkiców. Kapuściński wykorzystał analogię z miejscem, w którym gromadzono porozrzucane, dotąd rozproszone,  resztki zabytkowych budowli. Ten nowy gatunek przedstawiający rzeczywistość we fragmentach okazał się jednak bardzo nośny i jakoś pasujący do naszych czasów.

Niemniej Kapuściński wielokrotnie w kolejnych już numerowanych tomach Lapidariów rozważał cechy tego gatunku, jakby sobie samemu je wyjaśniając. Uspokoił się co jego pełnoprawności literackiej chyba późno. W ostatnim Lapidarium VI, wydanym już pośmiertnie w 2007 r., napisał:

Znalazłem jeszcze jedno wyjaśnienie, czym jest „lapidarium”. W swojej książce ‘Szaleństwo i literatura’ Michel Foucault pisze o hypomneumatach:

Hypomneumata, w sensie technicznym, to księgi rachunkowe, rejestry publiczne, zapiski prywatne służące do utrwalania rzeczy ulotnych… Zapisywano w nich cytaty, fragmenty dzieł, przykłady i opisy zdarzeń, których było się świadkiem lub o których czytano, refleksje i przemyślenia, jakie usłyszano lub właśnie przyszły komuś do głowy. Tworzyły one materialną pamięć rzeczy przeczytanych, usłyszanych lub przemyślanych…” [L VI s.51]

----------

Można powiedzieć, że od tamtej pory zarówno wśród pisarzy, jaki czytelników, upowszechniła się świadomość, że zamknięte formy nie są za bardzo zbieżne z „płynną nowoczesnością”. Najlepiej pasują tu właśnie fragmenty. Dlatego formuła wyodrębniania fragmentów z całości przestała mieć w sobie jakiś defekt, coś nagannego, coś nieudanego, co tak początkowo przeżywał Kapuściński.

Dlatego ja też dzisiaj po prostu zacytuję z Lapidariów moje ulubione fragmenty. Traktuję to jednak wyłącznie jako zachętę do przeczytania całości. Bo jak widzicie Kapuściński przywiązywał dużą wagę do formy swoich wypowiedzi i traktował je jako przemyślaną całość. Jest ona na tyle dobra, że przestajemy ją widzieć, staje się transparentna, tak, że możemy skupić się tylko na treści. Niemniej nie zapominajmy, że narrator to tylko alter ego Kapuścińskiego - to nie jest do końca Kapuściński. Dlatego nie znajdziecie tu słowa o jego żonie, córce i jego licznych chorobach, które doprowadziły go do wczesnej, bądź co bądź, śmierci. Jest to przemyślana, nośna, ale tylko kreacja, choć uszyta ‘blisko ciała’.

Rozmowa z Gerardem Raschem. Tłumaczy na niderlandzki moje, składające się z notatek, zapisków i kartek z dziennika Lapidaria. Pyta, czy zgodzę się na ich wybór. Mówię mu, że taki zabieg jest ryzykowny, bowiem książka nie powinna być kolekcją najlepszych fragmentów, gdyż stanie się czymś w rodzaju ciasta składającego się z samych rodzynek – więc rzeczą niejadalną, niestrawną, a w naszym przypadku nieczytelną. [L IV s. 85]

------------

Pochodzę z Polesia, które było najbiedniejszą częścią Polski – być może – Europy. […] Myślę, że tęsknota za tą prostą i – dziś powiedzielibyśmy – słabo rozwiniętą krainą kształtowała mój stosunek do świata: chętnie przebywałem w krajach ubogich, bo było w nich coś z Polesia. [L V s.52]

-------

Umieć zachwycać się – to może najważniejsze, bo to oznacza, że nasza wrażliwość jest żywa, chłonie, umie dostrzec niezwykłość i piękno w rzeczy najbardziej błahej, codziennej. „Widzieć jasno, pisał Proust, w zachwyceniu”.  [L V s. 93]

----------

Pisarz tylko zaczyna, dopiero czytelnik dzieło dopełnia, rozwija i wzbogaca. Dlatego prawdziwy kryzys książki powstaje tam, gdzie czytelnik odnosi się do niej obojętnie, przestaje ją współtworzyć. [L V s. 97]

----------

Sztuka jest dialogiem – to oczywiście banał, ale wart przypomnienia w takim oto kontekście: kiedy czytamy tekst, oglądamy obraz, słuchamy koncertu, dobrze jest widzieć, z kim twórca – tworząc – rozmawiał, z kim dyskutował i sprzeczał się, o co występował i za czym obstawał, aby dzięki tej wiedzy, lepiej zrozumieć dzieło. Bo znowu, jak zawsze, kontekst jest bardzo ważny! [L V S. 90-91]

------------

Żeby pisać, muszę odczuwać wewnętrzne, płynące gdzieś z głębi mnie ciśnienie słów i obrazów domagających się odnotowania. Bez tego nacisku siedzę jałowy, bezczynny, nie mogę nic napisać. [L VI s.67]

---------

Ktoś powiedział mi o którejś książce Grassa: - Przeczytałem ją jednym tchem. To miał być komplement, pochwała. [..] A przecież to nie jest pochwała!  Książkę dobrą i ważną czyta się wolno, z zastanowieniem, coraz to przerywając lekturę, rozmyślając o tym, co się przed chwilą przeczytało, nawracając do jej wątków, opisów, refleksji: przez materię książki trzeba brnąć, przedzierać się, mozolić, przystawać i odpoczywać, spoglądać, dokąd się doszło. Gdyby ktoś napisał lub powiedział: tę książkę czyta się długo i z trudem, toteż konieczne są przerwy i namysł – o tak, to by była dla mnie pochwała! 
[L IV s. 106]

--------

Akt palenia książek – jest w tym furia psychopatów. Bowiem – po co je palić? Można unicestwić książkę przez to, że się ją po prostu zignoruje, że się jej nie dotyka. 
[L VI s. 157]

------------

20.11.2004

Czuję oddech ścigającego mnie zwierzęcia. To pędzi czas, rozjuszony drapieżnik. Czuję, że się zbliża, szykuje do ataku, chce zadać śmiertelny cios. [L VI s. 119]

Od Lapidariów Kapuścińskiego już krótka droga do Lapidarium mistrzów  (Biblioteka Gazety Wyborczej 2011) w wyborze Aleksandry Klich. Cenna rzecz, dla tych, których interesuje, co powiedzieli w licznych wywiadach dla GW tacy ludzie, jak:

Marek Edelman, Bronisław Geremek, Zbigniew Herbert, Ryszard Kapuściński, Jan Karski, Leszek Kołakowski, Jacek Kuroń, Stanisław Lem, Jan Nowak-Jeziorański, Barbara Skarga, Józef Tischner, Józef Życiński.

Ja do nich zaglądam. 

________________________

Wyzwanie Płynna nowoczesność i Z półki