...Czarne mleko poranku pijemy cię nocą

John Felstiner Paul Celan. Poeta, ocalony, Żyd

Paul Celan Fuga śmierci

Czarne mleko poranku pijemy je wieczór

Pijemy w południe o świcie pijemy je nocą

Pijemy pijemy

Grób kopiemy w powietrzu tam nie leży się ciasno

Człowiek mieszka w tym domu który bawi się z wężami ten pisze

Pisze gdy zmierzcha do Niemiec złoto Twoich włosów Małgorzato

Tak pisze wychodzi przed dom i gwiazdy migocą przyzywa gwizdem swe psy

Gwizdem wywleka swych Żydów każe im kopać grób w ziemi

Nam nakazuje teraz zagrajcie do tańca

Czarne mleko poranku pijemy cię nocą

Pijemy o świcie w południe pijemy cię wieczór

Pijemy pijemy

Człowiek mieszka w tym domu który bawi się z wężami pisze

Pisze gdy zmierzcha do Niemiec złoto Twoich włosów Małgorzato
popiół twoich włosów Sulamit kopiemy w powietrzu grób tam się nie leży ciasno

Krzyczy głębiej wrzynajcie się w glebę wy tutaj a wy tam śpiewajcie i grajcie

Chwyta za broń u pasa i wymachuje oczy jego niebieskie

Głębiej wryjcie łopaty wy tutaj a wy tam dalej grajcie do tańca

Czarne mleko pranku pijemy cię nocą

Pijemy w południe o świcie pijemy cię wieczór

Pijemy pijemy

Człowiek mieszka w tym domu złoto twoich włosów Małgorzato

Popiół twoich włosów Sulamit ten człowiek bawi się z wężami

Krzyczy słodziej zagrajcie śmierć ta śmierć jest mistrzem z Niemiec

Krzyczy ciemniej ciągnijcie po skrzypkach a z dymem wzlecicie w powietrze

Grób wtedy macie w chmurach tam nie leży się ciasno

Czarne mleko poranku pijemy cię nocą

Pijemy w południe śmierć mistrzem jest z Niemiec

Pijemy cię wieczór o świcie pijemy pijemy

Śmierć jest mistrzem z Niemiec niebieskie ma oko

Trafi cię kulą z ołowiu trafi celnie głęboko

Człowiek mieszka w tym domu złoto twoich włosów Małgorzato

Psy swoje na nas poszczuje grobem obdarzy w powietrzu

Z wężami się bawi i marzy śmierć mistrzem jest z Niemiec

Złoto twoich włosów Małgorzato

Popiół twoich włosów Sulamit

[Fuga śmierci, tłum. Stanisław Jerzy Lec]

Czytam książkę o Celanie w dniu, w którym świat upamiętnia ofiary Holokaustu.

Najpierw o tym, skąd ten wybór. Paul Antschel (Ancel, Celan) ur. 1920, zm. 1950, któremu książka jest poświęcona, jest uważany za jednego z największych europejskich poetów XX wieku. Na zachodzie jest znany jako autor 800 wierszy i tłumacz poezji, czytany, kultowy wręcz. Wybrałam książkę o nim, bo najczęściej jest wskazywany jako poeta, który upamiętniał Holokaust całym swoim życiem. Temu motywowi poświęcona jest niniejsza książka. Chciałabym jednak, żebyśmy się dobrze zrozumieli. Celan to po prostu wielki poeta świata. Nie jest tylko piewcą wielomilionowej śmierci żydowskiej. On jest po prostu poetą egzystencji ludzkiej, poetą uniwersalnym. Opiewa los człowieka w całej złożoności, jaka mu jest dostępna. Oczywiście przepuszcza cały ten wielki, piękny i straszny świat przez siebie. I dlatego nie może zabraknąć tam Holokaustu i kaźni Żydów. Przecież najbliżsi mu ludzie: matka, ojciec zginęli w piekle Holokaustu (ojciec zmarł na tyfus w obozie pracy, a matka – jego piękna i mądra matka -  została zabita tuż po tym, jako niezdolna do pracy). Sam cudem uniknął komory gazowej. Los, Hitler i jego „urzędnicy zła” przewidzieli dla niego jedynie tłuczenie kamieni w obozie pracy w głębi Rumunii. Spędził tam 2 lata. Miał wtedy lat 22-24.

Kopali i kopali, i tak
przechodził ich dzień, ich noc. I Boga już nie chwalili,
który, tak słyszeli, tego wszystkiego chciał,
który, tak słyszeli, to wszystko wiedział.

Kopali i nic już nie słyszeli;
nie stawali się mądrzejsi, nie wynaleźli żadnej pieśni,
nie wymyślili sobie żadnego języka.
Kopali.

[A była ziemia w nich, tłum. Feliks Przybylak]

Teraz o idei samej książki. To książka erudycyjna. Jest przeznaczona dla czytelnika, który pragnie czytać poezję Celana z większym zrozumieniem. Dostarcza czytelnikowi jego biografii, ale ograniczonej do wersji oficjalnej. Zawiera wiele tekstów wierszy, wnikliwej i wielostronnej (filozoficznej, kulturowej, językoznawczej) ich interpretacji oraz – rzecz wspaniała dla filologów - unikatowe w literaturze rozważania o tłumaczeniu poezji Celana, ulubione zwroty i ukryte w nich znaczenia.

 Żeby tak pomyślana książka mogła ukazać się po polsku, potrzebne było oprócz najwyższych lotów oryginału angielskiego autorstwa Johna Felstinera:

·        szalone  wydawnictwo (krakowska Austeria), które podjęło decyzję o wydaniu i zdobyło dotację na tłumaczenie w Monachium i Amsterdamie

·        niezwykły redaktor (Piotr Paziński) – miłośnik poezji Celana i jego osoby, znawca języków niemieckiego, angielskiego i polskiego, filozofii i filologii

oraz

·        wyjątkowi tłumacze (Małgorzata i Maciej Tomalowie),  którzy dali radę takiej filologicznej dłubaninie wielokrotnych przejść między językami i sensami poetyckim.

I to wszystko sytuacji, kiedy nie sposób zarobić na takiej książce. Jaki mógł być jej nakład? Ile sztuk mogło się sprzedać w Polsce ? Myślę, że nie więcej niż tysiąc… (Ja sama kupiłam mój egzemplarz w księgarni żydowskiej na Kazimierzu, po tym jak poprosiłam o wskazanie czegoś  wyjątkowego.)

Kilka słów o tym, jak postrzegam Celana, jego poezję i jego los po przeczytaniu tej biografii poetyckiej.

Dwa słowa. Człowiek paradoksu.
Praktycznie każda ważna rzecz w jego życiu może być  interpretowana na dwa sposoby – jako porażka i klęska, jako szczęśliwy traf i równocześnie jako pech.

Niekwestionowana gwiazda na firmamencie poezji europejskiej. Paradoksalnie to nie wystarcza, żeby nagrodzono go Noblem. Traci tę nagrodę na rzecz swojej przyjaciółki o podobnym życiorysie, jednak poezji już nie tak genialnej - Nelly Sachs.

Jako osoba niemieckojęzyczna ma zarówno szczęście, jak i pecha. Po pierwsze urodził się nie w Berlinie , tylko w peryferyjnych (także kulturowo) Czerniowcach na Ukrainie. Jako dziecko pewnie nieraz marzył, żeby znaleźć się w stolicy Niemiec. Wyobraźmy sobie jednak, co by było, gdyby los spełnił jego marzenie i rzucił go do Berlina? Jego poezja pozostałaby zapewne nieznana, bo niemal na pewno znalazłby się na liście ofiar Holokaustu, które co roku czcimy 27 stycznia.

Po drugie, będąc niemieckojęzycznym Żydem, był ofiarą Niemców i jednocześnie pozostał Niemcem z języka. I znowu, jakiż paradoksalny los wyciągnął na loterii Celan… Niemiecki był językiem jego matki, językiem z którym się utożsamiał, kochał go, nigdy go nie opuścił. Jednocześnie niemiecki był językiem najeźdźców,  jego oprawców. Czy pamięć wrzasków: „Schneller!” i „Raus!” nie utrudniała mu tworzenia poezji w tym samym języku? A przecież miał wybór. Choć urodził się w rodzinie żydowskiej mówiącej po niemiecku w domu, posługiwał się także hebrajskim - w czasie modlitwy, rumuńskim i ukraińskim w szkole, jidysz na targu. Potem biegle posiadł francuski i angielski. Pisać tak intymne rzeczy w języku, o którym sam mówił „śmiercionośna mowa”? Paradoks…

I wreszcie ocalał, przeżył Holokaust, żeby w końcu sam odebrać sobie życie w wieku zaledwie 50 lat.

Tu znajdziecie jego poezję:

Paul Celan, Utwory wybrane. Ausgewählte Gedichte und Prosa, wybrał i oprac. Ryszard Krynicki, Kraków 2003

Paul Celan, Wiersze, tłum. Feliks Przybylak , Kraków 1988

Tu zaś historię jego romansu z Ingeborge Bachmann, poetką, powieściopisarką, córką członka NSDAP. 

Ingeborge Bachmann, Paul Celan Czas serca. Listy, tłum.  Małgorzata Łukasiewicz, Wyd. A5 2010

________________________

Książka przeczytana ad hoc, ale kwalifikuje się do wyzwania Z półki