…Lem poszerza moje horyzonty myślowe

Stanisław Lem Okamgnienie

Książka wydana w 2000 r. Pierwsza praca Lema wydana przez niego po trzynastoletniej ciszy twórczej. Należy do nurtu eseistycznego w pisarstwie Lema. Autor wydając ją, miał niespełna 80 lat. To doskonale tłumaczy fakt, dlaczego jest to swoiste rozliczenie z jego futurologicznym pomysłami zawartymi w mało znanych Dialogach z 1957, a następnie udoskonalonych w powszechnie uznanej za odkrycie Summa Technologiae z 1964 (sam podaje datę 1963 r.)

Niesamowicie jest czytać Lema w dzisiejszych czasach. Jego język to język przedwojennego inteligenta, wszechstronnie wykształconego w zakresie nauk ścisłych, biologicznych, medycyny i filozofii. Choć autor dąży do osiągnięcia precyzji wypowiedzi godnej ‘osoby scjentystycznie informacjożernej’ – jak sam się nazywa - to po prostu nie może ukryć co najmniej kilku rzeczy, które sprawiają, że czyta się te teksty jak unikalny wytwór literatury, po prostu.

A jest to przede wszystkim unikatowy sposób wyrażania się wynikający z tego, że mamy do czynienia z niewyobrażalnie oczytaną osobą o bardzo złożonej umysłowości. Jego piękna, krągła, staroświecka polszczyzna; trzymana w ryzach, ale i tak imponująca ilość słów naukowych i swoich własnych (archaicznych w wyrazie) neologizmów; piękne, ale niestety już zapomniane związki frazeologiczne; zdarzająca się inwersja szyku; wykorzystanie znajomości języków obcych, oczywiście z nieodłączną łaciną… To wszystko powoduje, że czułam się… onieśmielona,… zaszczycona, a pod koniec… zachwycona!

Tak już nikt od dawna nie mówi i nie pisze. W porównaniu ze stylem Lema, każdy inny współczesny tekst wydaje się być napisany w „basic Polish”. Poza tym Lem pisze w sposób pozbawiony patosu, a nawet sarkastyczny. Dlatego o nieśmiertelności, w której koncepcję nie wierzy, pisze tak: ‘[…] nieśmiertelność przemieszczała myśl człowiecza w obręb utwierdzanych religiami zaświatów. [..]’

Pisze bez patosu i programowo antysentymentalnie. O przeszczepianiu tkanek i organów w celu przedłużenia życia: ‘Technologia łataniny tkankowo-narządowej jest niedostateczna.[…] ‘ A potem tłumaczy dokładnie dlaczego, opierając się na faktach.

Z kolei o poszukiwaniach UFO pisze: ‘[…] nie zmienia to niestety faktu, że nie odkryliśmy żadnych „braci w rozumie”, i zaczyna nam się wydawać […], iż oprócz nas nikogo w całym kosmosie nie ma.’

I kto to pisze? Twórca Solaris – powieści, w której sam dał światu najniezwyklejszą postać Obcego w historii literatury światowej!

Patrzmy dalej. Lem był nie tylko erudytą, on był także człowiekiem mądrym, niestety pesymistą. Dlatego wielokrotnie wspomina o powszechnej dolegliwości występującej u gatunku ludzkiego: ‘Mundus vult decipi, ergo decipiatur’ , czyli ‘Świat łaknie oszustw, więc jest oszukiwany.’ Kosmitów nie ma, ale ludzie będą tego zawsze pragnąć… Dlaczego? Być może dlatego, konstatuje Lem, że oddala ich to od zwykłych ziemskich problemów. Dlatego nie poświęcają uwagi kwestii głodu na świecie, raczej wolą zdobywać Marsa.

Długo by wymieniać choćby tylko wątki, które poruszył Stanisław Lem w kolejnych rozdzialikach Okamgnienia - bo książeczka jest nieduża, 160 niedużych stroniczek. Powiem tylko, ze koncentrują się one na trzech kierunkach futurystycznych rozważań na temat rozwoju ludzkości (wskazanych notabene przez autora już w jego Sumie technologicznej (1963 r.): rewolucji biologicznej, technologicznej i transbiologicznej (opisanej przez Lema po raz pierwszy w 1980 r.).

Był to człowiek, który będąc jedynym takim osobnikiem w naszym kraju, absolutnie bez żadnego  zaplecza, poparcia, a nawet środowiska, tworzył wizje, osiągając najtrudniejszy poziom abstrakcji – wychodząc poza znaną sferę pojęciową. A więc kreślił wizje zjawisk i sam je nazywał. Jego nazwy, tak jak jego styl, okazały się urokliwe, ale jakoś niestrawne i nieprzyswajalne kulturowo, ale same pomysły - tak. Zmusiły do myślenia niejednego homo sapiens na planecie Ziemia.

Podkreślę na koniec, że książeczka jest niezwykle skondensowana i ma mnóstwo smaczków. Na pewno mogę polecić jego rozważania o sztucznej inteligencji i istocie świadomości. Lem pisze rzeczy, które wiele razy zbiły mnie z tropu, zmusiły do myślenia, np. że software nie musi być wcale świadomy (czego tak się obawiamy), eksperymenty pokazują, że wystarczy, że dobrze udaje świadomość. Człowiek resztę dopowiada sobie sam, itd., itp.

A specjalnie dla moich braci bibliofilów lubiących czytać o pisaniu przytoczę na koniec zwierzenie Lema, o tym, jak on pisał:

Nie wiem, czy jestem przykładem reprezentatywnym, ale wiadomo, że większość fikcji beletrystycznych napisała mi się w tym rozumieniu sama, że pisałem nie znając z góry ani fabularnego schematu, ani przebiegu akcji, ani miejsc węzłowych, ani wreszcie finału. Tym samym pisałem jak gdyby dyktando, tyle tylko, że to, co napisałem był, mnie się samemu podyktowało przez takie czynnościowe obszary mózgu, do jakich nie mam żadnego introspekcyjnego wglądu.

Kiedy to czytam, to łza mi się oku kręci. Już nigdy, przenigdy nie będzie drugiego takiego pisarza, erudyty, autora na skalę światową, Polaka tłumaczonego na 40 języków, ambasadora naszej kultury wysokiej, który przy tym wszystkim w sposób naturalny używa czasu zaprzeszłego…

.......................................

Książka przeczytana w ramach wyzwań: LEMoriada, Z półki, Płynna nowoczesność.