Balladyny i romanse to będzie jakiś... Górny Mokotów chyba

Balladyny i romanse Ignacego Karpowicza

Czytając tę 600-stonicową współczesną powieść polską trzeba być przygotowanym na ciągłe zdziwienie, a bywa, że i szok…  Na pewno zdziwiona, i to mocno, może być pewna blogerka, która napisała, że zamierza przeczytać Balladyny i romanse, bo chce dowiedzieć się, jak pisarz oddał hołd naszym największym poetom romantycznym. U Karpowicza Balladyny okazuje się… nazwą ulicy, a romanse… no cóż, to raczej seks i to w dużej mierze  autoerotyczny…

Gdzie ten romantyzm? Próżno go szukać w świecie Karpowicza. To jest wyznanie współczesnego pisarza o tym, jak postrzega Polskę  początku XXI roku. To historia o Polsce żałosnej walki o przedmioty, oznaki statusu, wygodę, przyjemność. Polsce pozbawionej duchowości.

Pierwsza część powieści to codzienna krzątanina kilkorga mieszkańców Warszawy pochądzących z różnych warstw społecznych. Ich rzeczywistość pokazana jest bez ogródek, w takim zbliżeniu, że aż oczy bolą. Bohaterowie, którym autor poświęca kolejne rozdziały, mogliby nawet uznać, że to historie opowiedziane realistycznie, czy nawet naturalistycznie, oczywiście, gdyby zdarzyło się im sięgnąć po książkę Karpowicza. Ale wierzcie mi, to się nie zdarzy. Na pewno nie zrobi tego sprzedawczyni w spożywczaku, która czyta tylko romanse, bo wie, jak się zaczynają, jaki będzie środek i jak się skończą. Podobnie chłopak, mieszkaniec internatu przy technikum, który, jeśli chce coś dobrze ukryć, to wkłada to do książki od polskiego, bo tego nikt dobrowolnie nie ruszy. I zapewne dziewczyna, która przychodzi po zaliczenie z ‘analu’, mając na myśli filozofię analityczną. Także wykładowca filozofii, który wykorzystuje nieobecność żony na sesje masturbacyjne przy porno filmach. Panopticum. Jednak nie tak odległe od rzeczywistości, jak byśmy mogli sobie życzyć. (Zakladając oczywiście, że kogoś interesuje nasze zdanie...) 

Co jakiś czas w tym  matrixie codzienności pojawia się błąd: coś szczególnie dziwacznego, jakiś niespodziewany gest, dobry uczynek, zaskakująca rezygnacja z dokopania komuś. Wszechwiedzący narrator sygnalizuje nam w ten sposób to, że jest coś, czego jeszcze nie wiemy.

Druga część (połączona z pierwszą znikającą kawą i żelazkami) przynosi odpowiedż. Równolegle istnieje świat bogów (tych od efektu 'deus ex machina'). Ta część książki stanowi jeszcze inny typ wyzwania dla czytelnika. Mamy tu do czynienia z jeszcze większym odlotem, jeszcze większą obrazoburczością. Macie nadzieję, że w świecie bogów będzie choć trochę wznioślej? Nic z tego...

Trzeba przyznać, że Karpowicz nie preferuje żadnej religii, kpiąc z bóstw -  a raczej z naszego wyobrażenia o nich - po równo. Wyraźnie wyczuwalna jest niechęć do bogoojczyźnianego języka, klękania przed autorytetami. Karpowicz kolejny raz zaskoczy czytelnika, bo nie zawaha się prześmiewać się z tradycyjnych i nietykalnych szczególnie w Polsce świętości, dając do zrozumienia, że 'strefa boska'  to iluzja, rodzaj umowy społecznej, urojenie, wynik pewnego zapotrzebowania. Bóstwa (wszelkie) i system wierzeń (każdy) to u Karpowicza odbicie świata ludzi, jego pochodna, a bywa, że i karykatura. Z duchowością nie ma to nic wspólnego.

Odrealnione historie osiągają swoje apogeum, gdy bogowie zstępują na ziemię. A że podróżowanie bogów rządzi się tymi samymi prawami rynku konsumpcyjnego, co nasz ziemski świat, a za ziemiozstąpienie trzeba zapłacić, bogowie zamieszkują w Polsce – dostępnej akurat w promocji...

Piękny to kraj: „Stosunkowo stabilna demokracja, dominująca religia: katolicyzm magiczny oraz Stocznia Gdańska, główne osiągnięcia: Fryderyk Chopin i bigos […]. Tolerancja w zaniku od XVII wieku, są muzykalni, mieszczą się w pięciolinii, literatura skupiona na narodowych kompleksach, trudno przetłumaczalna, z kawalerią na czołgi kanałami […], wydobywają sporo węgla, sieją rzepak, chętnie jedzą grzyby w ślinie oraz zepsute ogórki […]. Stosunek seksualny trwa zwykle poniżej kwadransa, wliczając w to grę wstępną. Orgazm właściwie nie występuje. Przemoc w rodzinie ma się dobrze. Płodność nieszczególnie.”

Ten ironiczny ton dominuje w całej powieści. Daje to dość groteskowy, ale nie pozbawiony elementów współczucia dla naszych licznych słabości, obraz współczesnych Polaków. Najbardziej poruszająca jest bezrefleksyjność, kompletny brak głębszej myśli u bohaterów. Karpowicz potrafi prześmiesznie pokazać nasze codzienne rytuały, spotkania, które nie wychodzą poza błahe ‘smol toki’, związki oparte na świadczeniu sobie wzajemnych korzyści i stojącą za tym pustkę duchową.

I mimo woli wychodzi z tego całkiem poważne oskarżenie współczesnego świata. Karpowicz kreśli obraz pokolenia, które nazwałabym „I co z tego?”.

I co z tego, że go nie kocham, wypada mieć męża, dziecko, wziąć kredyt na mieszkanie…

I co z tego, że ja udaję, że uczę, a studenci udają, że się uczą…

I co z tego, że zdradzę partnera, będę pewnie miał nowego...

Jaki jest sens tej naszej codziennej krzątaniny? Od bohaterów Karpowicza się tego nie dowiemy, nawet o tym nie próbują myśleć: Zbyt krótka perspektywa na tak długie pytanie. Oni nie zastanawiają się, ale ja - czytelnik - tak.

Proza Karpowicza ma taką niezwykłą właściwość, że wciąga i odrzuca jednocześnie. Jestem absolutnie zachwycona jego niezwykłym talentem językowym, a szczególnie słuchem do potocznej mowy. Ma też bez wątpliwości niesamowitą łatwość tworzenia fabuły. Plecie swoją historię z tak zaskakujących elementów, jakby nie miał strachu i wstydu. Absolutnym hitem zaś są jego erudycyjne gry słowne, skojarzenia na temat różnych abstrakcyjnych pojęć i zjawisk, którym oddaje głos.
np. Prawda wg Karpowicza
[...] Jestem oczywista i szczera, gorzka i słodka, najprawdziwsza i najczęściej naga, gdy klimat i tubylczy system wartości zachęcają. Bogiem a Prawdą można mnie dojść, chociaż łatwiej się ze mną minąć. Można mi spojrzeć prosto w oczy, mimo że wtedy kolę. Bywam owijana w bawełnę, lecz jak oliwa wypływam na wierzch. Definiowano mnie rozmaicie, najczęściej błędnie.[...]

Podobno jeden komentatorów TV Kultura wyraził swoje zdziwienie: „Nie wiem, po  co on tyle stron napisał?”. Moim zdaniem napisał tyle, bo… potrafi. Tak jak Frank Sinatra zapytany, dlaczego śpiewa tak cicho, odparł: „Because I can.”

Naprawdę wyjątkowa jest ta książka. Nietypowa, jakby wyrastała poza skalę polską. Odważna i bezkompromisowa. Sporo w niej przesady, gry intelektualnej z czytelnikiem, chwytów formalnych polegających na ciągłych zmianach narratora, punktu widzenia. Wszystko jest tu zakręcone… jak nasze czasy.

Jest to jedna z dziwniejszych rzeczy, jaką ostatnio czytałam. Pokazuje świat pusty, choć równocześnie przepełniony ludźmi, gadżetami, spotkaniami, przedmiotami.

Chyba trudno będzie mi to zapomnieć. 

Karpowicz wydał dotąd:

• Niehalo (Czarne 2006)
• Cud (Czarne 2007)
• Nowy Kwiat Cesarza (PIW - Państwowy Instytut Wydawniczy 2007)
• Gesty (WL - Wydawnictwo Literackie 2008)
• Balladyny i romanse (WL - Wydawnictwo Literackie 2010)

_____________________________

Książka przeczytana w ramach wyzwań Z literą w tle (litera K), Z półki oraz 
Trójka e-pik (powieść, której akcja dzieje się w polskim mieście, 
tu: Warszawa i szeroko pojęte zaświaty)