...Orhan Pamuk opowiada o swojej pisarskiej podróży

Orhan Pamuk Pisarz naiwny i sentymentalny

Trochę dziwnie zabrałam się do Pamuka. Dotąd nie odważyłam się sięgnąć po żadną powieść tego noblisty z 2006 r. Przeglądałam kilka razy w księgarniach, ale coś mnie zawsze odepchnęło. Zaglądałam... i widziałam dziwną, daleką, obcą tematykę, i... bardzo dużo słów. Wiem, że to, co piszę jest nieco dziwaczne, ale zdarza mi się, że niektórzy autorzy mnie… onieśmielają. I tak właśnie było z Pamukiem.

W końcu jednak, w 2012 roku, ukazały się jego eseje o literaturze Pisarz naiwny i sentymentalny. Eseistyka… czemu by nie spróbować? I to był dobry wybór :)

Książka jest pięknie wydana. Głęboka zieleń tła portretu umieszczonego na okładce kontrastuje z czerwienią wyklejki. W środku kremowy papier o szlachetnym wyglądzie i dobra, elegancka czcionka. Już to zwiastuje, że mamy do czynienia z czymś wyrafinowanym. I mamy.

Nie będę się za bardzo rozpisywać. Choć miałabym chęć, tak czuję się zainspirowana. Powiem tylko, że jest to bardzo ciekawa rzecz zarówno dla wytrawnego czytelnika, jak i dla młodego ambitnego czytelnika, który dopiero zaczyna - ma na koncie zaledwie kilkaset przeczytanych książek, nie zna jeszcze całej klasyki polskiej i światowej, i chciałby nauczyć się  lepiej… czytać, przede wszystkim powieści.

Bo Pisarz naiwny i sentymentalny to cykl wykładów Pamuka dla studentów Harvardu, napisanych po angielsku w 2010 roku.  Tylko, że nie są to wykłady napisane przez zwykłego nauczyciela. W każdym okrągłym, starannie oczyszczonym z każdego zbędnego słowa zdaniu, Pamuk ujawnia nie tylko warsztat pisarski, ale i swój niewątpliwy talent. Zaczynam chyba rozumieć, dlaczego jego prozę tłumaczy się na 50 języków.

Jedno rzuca się szczególnie w oczy. Ten człowiek jest naprawdę świadomy tego, co robi. Jest świadomy i pewny swoich kompetencji pisarskich, i swojego stylu. Wie, co chce osiągnąć i robi z czytelnikiem, co chce. Krótko mówiąc, wygląda na to, że Orhan Pamuk posiadł tajemnicę pisania.

Już dawno nie czułam się ‘zmuszona’ podkreślać w tekście książki tak wielu cennych zdań! Będę też ‘zmuszona’ wracać do tej książki wielokrotnie, tak jest treściwa.

Zawartości nie będę wam streszczać, bo byłaby to zbrodnia. Niemniej wspomnę, że Pamuk jest bardzo naczytanym człowiekiem. Nie oczytanym, tylko naczytanym – zanurzonym w literaturę klasyczną zarówno swojego regionu, jak i przede wszystka klasykę powieściową Europy. Mówiąc do amerykańskich studentów, opiera swoje wywody na analizie ulubionych dzieł Goethego, Schillera, Melvilla, Hugo, Balzaca,  Stendhala, Tołstoja, Dostojewskiego. Ale i Borgesa, Yourcenar, Kundery czy Naipoula.

Oto tytuły wykładów/rozdziałów:

1.      Co robi nasz umysł, gdy czytamy powieści?

2.      Panie Pamuk, czy naprawdę przeżył Pan to wszystko?

3.      Bohater, fabuła i czas w powieści

4.      Słowa, obrazy, przedmioty

5.      Muzea i powieści

6.      Centrum

Epilog

Pamuk pragnie przekazać przede wszystkim dwie idee: że zarówno pisarz, jak i czytelnik mogą przyjmować dwie postawy wobec utworu: naiwną (nieświadomą, spontaniczną) i świadomą (świadomą zastosowanych technik, rozumową, przemyślaną). Tę drugą Pamuk uparcie nazywa za utworem Schillera (Poezja naiwna i sentymentalna) postawą „sentymentalną”. To jest duża zmyłka. Słowo ‘sentimentallisch’ miało może zastosowanie w XIX wieku, u progu romantyzmu, dla określenia rozumnego, a nie bezmyślnego podejścia do życia i literatury, ale teraz znaczy dokładnie coś odwrotnego i trzymanie się tego pojęcia przez Pamuka  jest znacznym utrudnieniem – popatrzmy choćby na mylący tytuł. Ale coś mi się zdaje, że Pamuk musi taki właśnie być – wierny tradycji – za wszelką cenę. Przekonam się o tym, czytając już niebawem jego powieść Śnieg.

Druga najważniejsza myśl (spośród wielu wspaniale wyłożonych idei) dotyczy punktu centralnego powieści. Owo centrum, czyli idea przewodnia, inaczej problem, któremu tak naprawdę poświęcona jest powieść, jest najważniejszym elementem, który według Pamuka odróżnia powieść artystyczną od innych gatunków literackich. Warto poczytać, jak Pamuk powoli odsłania nam wagę tegoż centrum powieściowego. Gdy – jako czytelnik - zrozumiemy dobrze jego istnienie, jak go poszukiwać w tekście, jak je rozpoznać, jak może się przemieszczać, jak go może brakować, to zrozumiemy i już nigdy nie sprawi nam trudności rozpoznanie dzieła wybitnego literacko od literatury niższych lotów, w tym konwencjonalnej literatury popularnej.

[Skądinąd wciąż natykam się na blogach książkowych na sarkastyczne uwagi, jakoby nie sposób było dostrzec różnicy pomiędzy dziełami wysokich a niskich lotów. Albo czytam, że książki polecane przez krytyków nie nadają się do czytania i nikt ich nie zrozumie…]

Pamuk  w swoich wykładach dla amerykańskiej młodzieży sporo miejsca poświęca trudnościom, które czytelnik niewyrobiony napotyka, czytając literaturę artystyczną. Zacytuję więc tylko jeden fragmencik, a po resztę odsyłam do jego książki:

Czytając powieści science fiction, kryminały oraz romanse, nie zdajemy sobie pytania, jakie stawiał Borges podczas lektury Moby Dicka [we wstępie do Kopisty Bartleby’ego Melville’a]. Nie pytamy: „Co jest faktycznym tematem tej książki?”. Nie zastanawiamy się, gdzie szukać jej centrum, bo leży ono dokładnie tam, gdzie znajdowało się w setkach innych powieści tego typu. Zmieniają się tylko przygody, sceneria, głowni bohaterowie albo sprawcy zbrodni. W powieściach tego rodzaju głęboki temat wpisany w strukturę narracji pozostaje niezmienny. Z wyjątkiem  utworów kilku oryginalnych pisarzy, takich jak Stanisław Lem i Philip K. Dick w przypadku literatury science fiction, Patricia Highsmith w przypadku thrillerów i kryminałów czy John Le Carre w przypadku powieści szpiegowskich, książki tego typu nie inspirują nas do poszukiwania ukrytego centrum. Właśnie dlatego ich autorzy co kilkanaście stron wprowadzają nowy element służący budowaniu napięcia lub komplikowaniu intrygi. Lektura takich książek zapewnia jednak czytelnikom poczucie komfortu i bezpieczeństwa, ponieważ nie zmusza ich nieustannie do stawiania fundamentalnych pytań o sens życia. 
[Orhan Pamuk Pisarz naiwny i sentymentalny s. 142-143].

Po polsku ukazały się dotąd:

• Śnieg (Kar) (Wydawnictwo Literackie, 2006)
• Nazywam się Czerwień (Benim Adim Kırmızı) (Wydawnictwo Literackie, 2007)
• Nowe życie (Yeni Hayat) (Wydawnictwo Literackie, 2008)
• Stambuł: Wspomnienia i miasto (İstanbul: Hatıralar Ve Şehir) (Wydawnictwo Literackie, 2008)
• Dom ciszy (Sessiz Ev) (Wydawnictwo Literackie, 2009)
• Biały zamek (Beyaz Kale) (Wydawnictwo Literackie, 2009)
• Muzem niewinności (Masumiyet Müzesi) (Wydawnictwo Literackie, 2009)
• Cevdet Bej i synowie (Cevdet Bey Ve Oğulları) (Wydawnictwo Literackie, 2010)
• Czarna księga (Kara Kitap) Wydawnictwo Literackie, 2011)
• Inne kolory (Öteki renkler) Wydawnictwo Literackie, 2012)
• Pisarz naiwny i sentymentalny (Saf ve Düşünceli Romancı) Wydawnictwo Literackie, 2012)

______________________________

Wyzwanie Z literą w tle